واژه های وامی در شاهنامه فردوسی

محمد یعقوب یسنا

در باره شاهنامه فردوسی پژوهش و داوریهای زبانی، هنری و ادبی توسط دانشمندان مستشرق و پژوهشگران شرق به ویژه پارسی زبانان صورت گرفته است كه مقام مقایسه پژوهش مستشرقین دقیق تر و تر است، تا داوریهای همسرزمینان و میراث داران شاهنامهء داوری ما پارسی زبانان در هر زمینه به ویژه ای در زمینه شعر، ادب و شناخت شاعران این سرزمین، ذوقی و احساساتی است، جز چند واژه كه بار معنایی نیك و زیبا دارد، چیزی دیگری به مفهوم پژوهش در تحقیق ما نهفته نیست، فقط از شاعران خود، و كارهای شان تمجید و توصیف كرده ایم. این چنین امر نه تحقیق بلكه ذوق شناسی شخصی است كه به موضوع سرشتی در آمده است.

"رنه دكارت" باور داشت كه همه چیز قابل كمیت، اندازه گیری و پیمایش می باشد، با استفاده از این اصول می توانیم در باره موضوع تحقیق، یقین حاصل كنیم، پس از ابراز این عقیده تحقیقی و پژوهشی "دكارت"، غربیان این روش پژوهشی را پیش گرفتند و دیگر دروازه گمان و تخمین را در امر معمول نگشودند، مگر محور پژوهش ما را هنوز گمانه زنی تشكیل می دهد.

واژه های عربی در شاهنامه فردوسی موضوعی است كه از دیرگاه تا كنون دانستن تعداد این واژه ها، مورد علاقه دانشمندان ادبیات پارسی بوده و می باشد مگر هیچكس به تحقیق علمی این امر معمول، دست نیازیده، تنها به این دو كلمه كه اندك است و یا زیاد، در این باره بسنده شده است.

داكتر پرویز ناتل خانلری در كتاب «زبانشناسی و زبان پارسی» در مقاله ای زیر عنوان «لغت های عربی در شاهنامه» از تحقیقات شرق شناسان در باره واژه های شاهنامه و واژه های عربی شاهنامه یاد آور شده كه من از آن مقاله برای ارایه معلومات بیشتر، در اینجا نقل قول می كنم. او می گوید: «فرصتی را كه ما نداریم دیگران دارند و از زحمت روگردان نیستند... گاهی ما برای اطلاع از ادبیات و هنر خود باید به بیگانگان متوسل شویم ...

"فرتیس ولف" دانشمند آلمانی در باره شاهنامه فردوسی تحقیق كرده و كشف اللغاتی برای شاهنامه فردوسی از روی چند چاپ فراهم آورده است، چنانكه در آن، هر كلمه ای كه در شاهنامه آمده حتی حرف های ربط و اضافه و شماره صفحه و هر شعری كه در آن، كلمه بكار رفته قید شده است. اگر چه تعداد موارد استعمال آن هزاران بار باشد.»

باید گفت كه این تحقیق روی تمام واژه های شاهنامه فردوسی انجام یافته است.

آقای پل همبر استاد دانشگاه نوشاتل (سویس) رساله تحقیقی را به عنوان «ملاحظاتی در باره لغات عربی شاهنامه» از روی كتاب كشف اللغات ‹ فرتیس ولف› آلمانی انجام داده و سپس فهرست لغات را كه ارایه كرده به 949 واژه عربی می رسد یعنی دو برابر عددی است كه قبل از تحقیق پل همبر، آقای «پل هورن» و »هانری ماسه»430 واژه عربی ذكر كرده بودند.

داكتر پرویز نانل خانلری علت فاحش این دو رقم را در این میداند كه آقای "پل همبر" همه كلماتی را كه از تلفظ واحد عربی به قاعده زبان مشتق یا با الفاظ پارسی تركیب شده، جداگانه در ردیف لغت های عربی آورده است، و همچنین داكتر خانلری خاطر نشان می كند كه وی سابق از روی لغت نامه عدد لغت های عربی شاهنامه را به هشتصد واند تخمین زده بود.

ادوارد براون لغات عربی شاهنامه را نسبت به لغات پارسی 4 یا5 در صد پنداشته است. آقای پل همبر در هزار بیتی كه از دقیقی در شاهنامه آمده است 57 واژه عربی شمرده در حالیكه تحقیقی كه من انجام داده ام 45 واژه عربی را از هزار بیت دقیقی بدست آورده ام.

روشی را كه من در این تحقیق پیش گرفته ام مطالعه و پژوهش مستقیم است روی شاهنامه فردوسی كه «سازمان چاپ و انتشارات جاویدان» كه مقدمه و شرح حال آن، نوشته محمد علی فروغی می باشد، نشر كرده، در ضمن به چاپهای دیگر نیز بخاطر اطمینان بیشتر، پرداخته ام، لیكن مركز كارم روی همین چاپ شاهنامه صورت گرفته است، شناخت واژه هاییكه در عربی بودن آن شك داشتم به فرهنگ لغت حمید و داكتر معین راجع شده است.

پژوهش مستقیمی را كه روی شاهنامه انجام دادم، موفق به بیرون آوردن و گرد آوردن 701 واژه غیر پارسی شدم، فقط چند واژه آن یونانی و تركی می باشد كه در متن واژه نامه نشانی شده اند و باقی عربی است و 45 واژه از هزار بیت دقیقی استخراج شد كه در ابیات فردوسی نیز بیشتر این واژه ها تكرار شده. باید گفت 45 واژه ابیات دقیقی جدا از عدد 701 واژه ابیات فردوسی می باشد.

در این تحقیق واژه های عربی كه از یك ریشه مشتق شده اند هر كدام واژه جدا حساب شده مانند واژه هایی وقت و اوقات، قتل و قاتل و ... زیرا واژه های عربی در زبان پارسی جدا و مستقل از هم اقتباس شده و همچنین هر كدام كاربرد ویژه زبانی معنایی خاص در زبان پارسی دارد. اما واژه های عربی كه تابع قاعده و قواعد زبان پارسی قرار گرفته جدا از هم حساب نشده بلكه یك واژه در نظر گرفته شده مانند واژه های: اصل و بد اصل، غم و غمگین، جوش و جوشنگذار و ...

در باره واژه های معرب باید بگوییم: واژه هایی كه تا امروز در زبان پارسی با وصفی كه معربند ولی گونه های تلفظ چنین واژه های معرب در گفتار و نوشتار پارسی زبانان هنوز باقی است، از حساب كردن شان صرف نظر كرده ام مانند واژه فارسی (پارسی)، فیل (پیل) و ... زیرا چنین واژه ها در نوشتار و گفتار امروز پارسی زبانان كاربرد دارند اما واژه هایی كه گونه های پارسی آن از ساحه نوشتار و گفتار افتاده سر نوشت روشن ندارند، بنام واژه های معرب در متن واژه نامه نشانی شده. نا گفته نماند كه این تحقیق روی تمام شاهنامه فردوسی و در برگیرنده ملحقات شاهنامه و هجونامه شاهنامه می باشد اگر چه برخی ها هجونامه شاهنامه را از فردوسی نمی دانند ولی ادعای ثابت و روشن علمی كه سند شده بتواند در دست نیست با آنكه بیشترین واژه های عربی در ابیات هجونامه دیده می شود.

 

برگرفته از تارنمای هفته‏نامه‏ی مشارکت ملی